Rusiya Müdafiə Nazirliyinin Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinin adlarını uydurma erməni toponimləri ilə qeyd etməsində də yanaşma fərqli olmalı idi. Məsələ ondadır ki, biz bunun tam əksini görürük.
Belə ki, Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi artıq neçənci dəfədir, Rusiya Müdafiə Nazirliyini də yox, məhz sülhməramlıları hədəf alaraq adların səhv yazılışına görə qınayır.
10 noyabr bəyanatı imzalanan günün səhərisi yazımda belə bir cümlə işlətmişdim “müharibə hələ indi başlayır”. Eyforiyada olanlar təbii ki, bu cümləni mənasız adlandırdı. Ancaq reallıqlar məna və mənasızlıqdan çox üstədir.
Bizim cəmiyyətdə bir çoxları nədənsə müharibəni ancaq silahların “danışdığı” bir nəsnə hesab edir. Məsələ ondadır ki, müharibə bitdi deyilən gündən psixoloji, hibrid savaşına start verilmişdi.
Bundan əvvəl İran dolayısı ilə Azərbaycana qarşı addımlar atır, Azərbaycan tərəfi isə İrana cavab olduğunu elan etmədən qarşılıq verirdi. Dəfələrlə olub ki, İran tərəfi təxribat xarakterli bəyanatlar verib, mətbuatı vasitəsi ilə Azərbaycan əleyhinə təbliğatlar aparıb. Azərbaycan isə daxildə İrana işləyən qrupları aşkar edirdi. Hər iki tərəf də, hər iki tərəfin cəmiyyəti də və bölgədə marağı olan güclər də baş verənlərin niyə və nəyə cavab olduğunu bilirdi, ancaq heç bir tərəf bunu açıq dillə ifadə etmirdi. Bir müddət sonra bu gərginlik səngiyirdi.
İlk dəfədir ki, İrana açıq şəkildə cavab verildi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin cənub sərhədində keçirdiyi təlimləri birbaşa İrana cavab xarakteri daşıdığını dilə gətirdi.
Misal üçün, keçmiş Dağlıq Qarabağ ərazisinin bir hissəsinin Azərbaycanın yurisdiksiyasına keçməməsi və Laçın dəhlizi.
Bir qrup ekspert və şərhçilər isə Rusiya sülhməramlılarını mədh edir, tənqid edənləri isə topa tuturdular.
İrəvanda keçirilən KTMT-nin iclasında Rusiya Prezidenti Vladimir Putin, Belarus Prezidenti Aleksandr Lukaşenko, Qazaxıstan Prezidenti Qasım Cömərd Tokayev, Qırğız Respublikasının Prezidenti Sadır Japarov, Tacikistan Prezidenti Emoməli Rəhmon və KTMT-nin Baş katibi Stanislav Zas da iştirak edəcəklər.
Faktiki olaraq Qarabağ məsələsində tərəf kimi Rusiya ilə Azərbaycan var. Nə Ermənistan, nə də qondarma “Dağlıq Qarabağ” tərəfdir. Qarabağdakı separatçılar da Rusiyanın çömçəsidir.
Onsuz da Ermənistanda hərbi bazası ilə olan Rusiya bu bölgədə varlığını davam etdirmək üçün strateji planlamada müharibədən sonra Qarabağa yerləşdi. Rusiya Qarabağdan, dolayısı ilə bölgədən çıxmaq istəmir. Rusiyanın fəaliyyəti onu deməyə əsas verir ki, planları yaxın vədəli, yəni 2025-ci ilin noyabrına qədər deyil.
Son vaxtlar müharibə ritorikası yenidən artıb. Hesab edirəm ki, baş verən məntiqsizliklər fonunda tək məntiqə uyğun variant da budur.
Bunu yazmaqla Fransanı məzəmmət etmək niyyətində deyiləm.
Son aylarda İran-Azərbaycan arasında baş verənlər isə ənənəvi gərginlikdən xeyli fərqlənir.
Açığı, süniliyin olduğunu sezmək o qədər də çətin deyil.
Dövlət sərhədində atəşkəsin pozulması adiləşsə də, Rusiya sülhməramlılarının nəzarəti altındakı hissədə uzun müddət idi ki səssilik hökm sürürdü. Ancaq dünəndən başlayaraq Xocavənd istiqamətində atəşkəs pozulmağa başlayıb.
Qarabağda atəşkəsin pozulması məntiqi sonluqdur. Ruben Vardanyanın Rusiya tərəfindən Xankəndiyə göndərilməsi, ona vəzifə verilməsi, adıgedən şəxsin verdiyi açıqlamalar onu deməyə əsas verirdi ki, atəşkəsin pozulması Qarabağ cəbhəsində də gözləniləndir.
Gecəgörmə işləmir, qulağımızı torpağa dirəyib səs dinləyirik. Arada uzanıqlı vəziyyətdə bir əsgərlə xısın-xısın söhbət edirik. Ailəsindən danışır. Ailəsinə əsəbləşmişdi. Telefonla danışanda hətta onları hədələmişdi ki, şəhid olacaq. Bir qədər danışandan sonra əsəbi şəkildə dedim, bilirsən də, etdiyinin adı eşşəklikdir!
Nə yalan deyim, işğaldan azad edilmiş ərazilərdən məni ən çox sevindirən öncə Ərgünəş, sonra isə Hadrut olmuşdu. Ərgünəş həm çətin idi, həm də açar. Azərbaycan xalqı üçün Şuşanın mənəvi dəyəri nə idisə, ermənilər üçün də Hadrutun mənəvi dəyəri o idi. Hadrutun işağldan azad edilməsi həm də tamın məhv olması demək idi. Tam olmayan şeyin statusu da olmur.
Brüssel görüşündə bədən dili mütəxəssisi olduğu aşkara çıxan Azərbaycan ictimaiyyətinin Soçi görüşündən sonra da çətirşünas ixtiasına yiyələndiyi aydınlaşdırıldı.
Bədəni, çətiri, qoyaq bir kənara, görüşün sətiraltılarına baxaq. Niyə sətiraltı? Çünki açıq şəkildə görüş barədə informasiya yoxdur. Görüşün nəticəsi ilə bağlı imzalanmış bəyanat o qədər bəsit idi ki, bir çox media qurumu onu heç manşetinə belə daşımadı.
Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanması nə qədər real görünsə də, Rusiya sülhməramlılarının nəzarəti altındakı bölgənin Azərbaycanın yurisdiksiyası altına keçməsi o qədər gerçəkçi deyil.
Azərbaycanın əlində Ermənistan və Qarabağdakı ermənilərə qarşı istifadə edəcək nələri var idi? Öncə buna baxmaq lazımdır. Azərbaycan ictimaiyyətində əksəriyyətin fikri bu yöndə idi ki, rəsmi Bakı hərbi gücdən istifadə edərək erməniləri razı sala biləcək.
Paşinyan Qərbə meyil etdikcə həmin sözçülər Nikolu və onun iqtidarını topa tutublar. Həmin sözçülər Rusiyanın maraqları çərçivəsində Ermənistanın ruporluğunu ediblər. Artıq Ukrayna fonunda hər kəs necə açıq oynayırsa, Cənubi Qafqazda da hər kəs açıq oynamağa başlayıb.
Bu gərginliyin görünən tərəfləri bunlardır:
Əvvəlcə Rusiyanın “Birinci kanal”ında Azərbaycana qarşı təxribat xarakterli çıxışlar oldu, ölkəmizin suverenliyi təhdid edildi və ardınca Azərbaycan Dövlət Televiziyası Rusiyaya tutarlı cavab, həmçinin rəsmi Bakı Moskvaya nota verdi.
Gələk səs yazının Babək Səmidliyə aid olub-olmamasına. Səs yazısı əminliklə deyə bilərəm ki, Babək Səmidliyə aiddir. Bəzi dahi ekspertlərimiz səhər ona aid olmamasını, axşam isə ona aid olmasını deyib detallarını müzakirə edə bilir. Bu tip ekspertlərimiz gündə bir mövzu ilə bağlı 5-6 versiya səsləndirir. Gerçəklər üzə çıxanda isə proqnozları düz çıxmış kimi: “Bbaxın, mən demişdim”, – deyə bilir.
Nə isə…
“Yeni dünya düzəni”, “Dünyanın yenidən şəkilləndirilməsi” deyiləndə çoxları bunun sakit yolla həll olduğunu düşünürdü. Faktiki olaraq tarixə nəzər salanda görürük ki, bütün şəkillənmələr müharibələrlə, kataklizmlərlə, böyük insan itikləri ilə baş verib. Yəni yeni düzən də böyük müharibələr hesabına başa gələcək.
Erməni tərəfinin informasiya maşını artıq hər iki istiqamətdə də işlər aparır. Yəni dünya və cəmiyyətlər hər iki versiyaya da hazırlanırlar.
Bunu həm münaqişənin qalıqları kimi qiymətləndirmək olar, həm də qarşı tərəfin və maraqlı güclərin təzyiqi kimi də.
Azərbaycan tərəfi demarkasiyanı həll etdiyi üçün sahədə qazandığını masada təmin etməlidir. Artıq bundan sonra bütün güc diplomatların üzərinə düşməlidir.
Azərbaycan tərəfinin əlini güclü edəcək nüanslardan biri demarkasiya prosesini təktərəfli şəkildə həll etməsi oldu. Son sərhəd toqquşmasından sonra Azərbaycan dövlət sərhədi istiqamətində, demək olar, bufer zona yarada bilib. Əsas məsələlərdən biri də Azərbaycanın masada yaratdığı bufer zonanı əlində saxlaması olacaq. Azərbaycan tərəfi o əraziləri böyük itiklər hesabına əldə edib, ona görə də oradan geri çəkilməsi mümkün görünmür.
Müharibələrdə əsirlər üç kateqoriyaya bölünür: Mülki əsirlər, hərbi əsirlər və kəşfiyyatçılar. Təbii ki, onlara qarşı davranış qaydaları da fərqlidir.
Yeganə jurnalistlərdir ki, kəşfiyyatçılara necə davranırlarsa, onlara da elə davranırlar.
Ermənistanla Azərbaycan arasındakı münaqişə hər an yeni mərhələyə qədəm qoya bilər. Əslində bunda maraqlı olan tərəflər də var. Artıq bir neçə aydır ki, Qarabağ, Rusiya sülhməramlılarının müvəqqəti nəzarətində olan bölgə ilə bağlı demək olar, bir cümləyə belə rast gəlmirik. Hesab edirəm ki, Qarabağın sülhməramlıların müvəqqəti nəzarətində olan bölgəsi ilə bağlı müvəqqəti də olsa status-kvo əldə edilib.
Məsələ ondadır ki, müvəqqəti də olsa, Qarabağla bağlı Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan ortaq bir qərara gəliblər. Ancaq bölgədə maraqlı olan ölkələr bu üçlünün əldə etdiyi status-kvo ilə razılaşmırlar. Onların maraqlarının da təmin edildiyi yeni status-kvoya ehtiyacları var.
Elə bir regionda yaşayırıq ki, müharibələr qaçınılmazdır. Müharibələr hər nə qədər ağrılı, acılı olsa da, cəmiyyətlərin inkişafı üçün ən gözəl vasitə olur. Hər müharibədən sonra dünya yeni mərhələyə qədəm qoyur. Sülhün müharibəyə hazırlıq mərhələsi olduğunu düşünənlərdənəm. Əbədi və daimi sülh olmur, ancaq müharibələr əbədidir, daimidir, hər kəs görüb, görür, görəcək… Bu, müharibəni sevdiyim anlamına gəlmir, əslində, müharibələr iyrəndirir, ruhumla, vücudumla iyrənirəm, lakin reallıqlara da kor ola bilmərəm.
Açıq şəkildə dünyadakı güclərin savaşı gedir. Ukrayna-Rusiya müharibəsi ilə tərəflər səfini bəlli etdi. Hazırda heç bir dövlət dolayısı ilə iş görmür. Hər kəs mövqeyini ortaya qoyub, açıq oynayır. Təkcə bununla da bitmir, həm də dövlətlər səflərini seçirlər. Beləcə “dünya bir qütbə gedir” tezisi də gündəmdən düşür. Hətta BMT Baş katibi də bundan narahat olduğunu dilə gətirdi. Yəni bizi qarşıda daha kəskin, daha radikal dəyişikliklər gözləyə bilər.
Azərbaycan da elə bir ölkədir ki, gündə bir absurd hadisə baş vermək məcburiyyətindədir. Alın yazımızdır…
“Göyçə-Zəngəzur Respublikası” yaradılıbmış.
Sosial şəbəkəyə baxırsan, hamı lağ edir, gülür, məsxərəyə qoyur. Bir qrup insan da var ki, deyir, niyə lağ edirlər? Gözəl ideyadır.
Əslində bunu tərsindən də oxya bilərik. Böyük güclərin maraqları onsuzda sülh olmayan Azərbaycanla Ermənistanın münasibətlərini daha da gərginləşdirib. Bunun necə anlaşılması biraz məntiqə, biraz da niyyətə bağlıdır…
Sərhəddə baş verən döyüş toqquşmasından sonra erməni tərəfi Azərbaycan ordusunun Ermənistan ərazisinə girdiyini iddia edir. Dəqiq yer adları, neçə kilometr məsafədə irəliləmə ilə bağlı durmadan yazırlar. Azərbaycan tərəfi isə susur. Cımbızla çəksək belə, informasiya əldə edə bilmirik.
Dünən səhər tezdən fikirli-fikirli yol gedirəm. Birdən diqqətimi bir qız çəkdi. Yaşı heç 8 olmazdı. Baxan kimi dilənçi olduğu məlum olurdu. Ancaq mənim diqqətimi çəkən onun dilənçi olması deyildi.
Ermənistan tərəfi Brüsseldə verdiyi sözü tutmadı, həmin ölkənin baş naziri Nikol Paşinyan isə Azərbaycanla razılığa gələ bilmədiklərini açıqladı.
Məhz Brüssel görüşündən sonra dövlət sərhədində atəşkəs intensiv pozulmağa başladı. Qarşı tərəf bir neçə istiqamətdə təxribatlara əl atdı.
Ən azı maraqlı dövlətlər mövqelərindən bir addım da olsun geri atmır. Avropa İttifaqı Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün cəhdlər edir, Rusiya 200 ildən çoxdur arxa bağçası saydığı regionu təhvil vermək istəmir. Burada ABŞ-nin fəaliyyətini də gözdən qaçırmaq olmaz. ABŞ Ermənistandakı diplomatlarının sayını artırır, ardınca olmayan Minsk qrupunu diriltməyə çalışır, bu azmış kimi, Qarabağdakı separatçıların “xarici işlər naziri”ni Vaşinqtona dəvət edir. Maraqlıdır, separatçıların “xarici işlər naziri”nə hansı ölkənin pasportu ilə viza verilib?
Krım əhalisi əziyyət çəkir və əsas səbəb müharibə deyil. Rusiya Krım zəbt edəndən sonra ora məskunlaşmaq üçün əhali köçürməyə başladı. Həmin əhaliyə müəyyən vədlər vermişdi. Ancaq əhalinin həyat şəraitinin pis olması, su qıtlığı, yol problemi, ümumiyyətlə, verilən sözlərə əməl edilməməsi belə desək ordakı əhalini "tikan üstündə" saxlayırdı. Məsələ ondadır ki, Krımdakı aerodroma endirilən raket zərbələri əhalinin var olan problemlərinin üzərinə birini də əlavə etdi - Təhlükəsizlik! Yəni, artıq Rusiya nəzarətindəki bölgədə yaşayanlar anlamağa başladı ki, onların təhlükəsizliyi qorunmur.
Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü, ABŞ və Avropa ölkələrinin Rusiyaya tətbiq etdiyi sanksiyalar şimal qonşumuzun iqtisadiyyatına ciddi təsir göstərir. Rusiya cənub və şərqə baxmağa məcburdur. Yəni Ukraynaya təcavüz faktı olmasaydı və Qərbin sanksiya məngənəsində sıxılmasaydı, çətin ki yönünü cənuba və şərqə tutardı. Bu həm də o anlama gələcəkdi ki, Rusiya Qarabağda istədiyi kimi davranacaqdı. İstədiyi vaxt gərginliyi artırıb, istədiyi vaxt azaldacaqdı. Beləcə təkcə münaqişəni yox, həm də bölgəni idarə edəcəkdi.
Qarabağ ətrafında baş verənlər də təxminən belədir. Uzun illərdir Azərbaycan tərəfi düşünərək, hesablayaraq bir şeylər etməyə çalışırdı. Ancaq erməni tərəfi bir addımla, dəliliklə Azərbaycanın gündəmini müəyyən edirdi.
Azərbaycan ordusu iki istiqamət üzrə – Sarıbaba və Qırxqız istiqamətində xüsusi əməliyyat keçirərək ərazini nəzarətə götürdü. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə mühəndis-istehkam işləri və təminat yollarının çəkilməsi prosesi davam edir.
Məsələ ondadır ki, müharibənin başlaması üçün müəyyən şərtlər lazımdır. Birbaşa gələk Qarabağ məsələsinə. Hesab edirəm ki, Qarabağda müharibənin başlaması üçün bütün hədlər keçilməyib. Birincisi, siyasi böhran pik həddə çatmayıb. Yəni tərəflərin XİN rəhbərləri yaxın zamanda ən son Gürcüstanda görüşə bilmişdilər. Həmin görüşdən sonra isə müsbət bəyanatlar verilmişdi. 44 günlük müharibədən öncəki dönəmə nəzər salsaq, tərəflər, demək olar, aylar idi ki, görüşmürdü. Siyasi böhran müharibənin olacağını açıq şəkildə deyirdi. Müharibədən əvvəl Azərbaycan tərəfinin Ermənistan tərəfinə göstərəcəyi yumşaq gücü belə yox idi. Əldə yalnız BMT-nin 4 qətnaməsi var idi. O qətnamələr yumşaq idi, ancaq heç bir gücü yox idi. Məsələ ondadır ki, hazırda Azərbaycan tərəfinin əlində yumşaq gücü var və bu tüknməyib. Məntiq və müharibə qanunauyğunları onu deməyə əsas verir ki, hazırkı gərginliyin süni çalarları çoxdur.
AzTV ilk Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasını hədəf seçib. Əslində AzTV-nin AMEA-nı tənqid etməsi Almaniyanın dağılması qədər uğurlu alınıb.
Konkret bir səbəb göstərilir mi? Yox!
Bu cür müharibə ehtimalının cəmiyyət arasında artması iki səbəbdən baş verir.
Bu ölkə şəhid ailələri, qazilər və əlillərin problemləri ilə böyüyüb. İndiyə qədər Azərbaycan ya özü təcrübə toplamalı idi, ya da xarici təcrübəyə müraciət edəcəkdisə, bu addımı çoxdan atmalıydı. Qısası, Azərbaycan ikinci müharibəyə və postmüharibə dövrünün problemlərinə çoxdan hazır olmalı idi. Hazırdırmı? Qətiyyən!
Hazırda Ermənistanla Azərbaycan arasında müəyyən danışıqlar baş verir. Delimitasiya komissiyası yaradılıb, kommunikasiyanın açılması üçün cəhdlər var, ancaq müsbət sayıla biləcək bu halların qarşılığında Paşinyan birdən-birə, belə desək, “valı dəyişdi”.
Azərbaycan ordusunun keçmək istədiyi modelin adını Türkiyə modeli, NATO standartlarına uyğun ordu modeli qoya bilərik. Adın hər nə olmasından aslı olmayaraq, bu, dünyada müasir ordu modeli sayılır. Bütün ölkələr bu keçidi bir formada təşkil edir.
Bu modelin Azərbaycandakı inkişaf mərhələsinə baxmaqda fayda var.
Azərbaycan ordusunun Türkiyə modelinə keçidinin görüntüsü, demək olar ki, yaradılıb. Ştat strukturu olaraq, mexanizm olaraq bütün hərbi qurumlarda sənəd üzərində Türkiyə modelinə keçidi görəcəyik. Reallıqda isə bu hələ də arzu olaraq qalır. Türkiyə ordusuna baxanda görürük ki, rüşvət sözü Türkiyə ordusunda 1 kilometrliyinə belə yaxın düşə bilməz. Məsələ ondadır ki, Türkiyə ordusunda hərbçilərin təminatları, onlar ordudan tərxis olunandan sonra statusları, xidmətdə olan dövrdə hərbçiyə, onların ailələrinin sosial təminatına yanaşma da Azərbaycan ordusundan çox fərqlidir. Modelə keçid baş tutursa, bunlar da baş tutmalıdır.
Müharibədən sonra Azərbaycan ordusu yeni modelə – Türkiyə modelinə keçidə start verdi. Əslində, bu keçidin əsası rəsmi elandan çox əvvəl qoyulmuşdu. Azərbaycan ordu mənsublarını yetişdirmək üçün Türkiyə ilə sıx əlaqə qururdu. Bu əlaqənin tarixi 1992-ci ildən başlayır. Azərbaycanda kadr yetişdirmək üçün tədrisdə Türkiyə ədəbiyyatına daha çox xitab olunurdu. Türkiyənin hərbi nəşrləri tərcümə olunurdu. Yəni Azərbaycan ordusu mənsublarının böyük hissəsi Türkiyə təhsillilər sayıla bilər. Uzun illər davam edən əməkdaşlıq fonunda keçid bu qədər sancılı olmamalı idi.
