Fəlsəfə doktoru: "İnsan bütün digər canlılardan daha çox onunla fərqlənir ki..." — MÜSAHİBƏ

Fəlsəfi təcrübədə həyatın mənası, ölüm və ölməzlik problemi

Bir çox insanlar ömrünü ya karyeraya, ya da ailəyə həsr edir. Əslində insan nə üçün var? Nə üçün dünyaya gəlib? Ölüm nədir? Həyatın mənası nədir? Yaşamaq məqsədimiz və amalımız nədən ibarətdir?

Bu və digər suallarımızı ADİU-nun fəlsəfə kafedrasının baş müəllimi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Nəzirzadə Leyla cavablandırıb.

Leyla Nəzirzadə ilə olan həmin müsahibəni sizə təqdim edirik:

- Salam. Necəsiniz? Redaksiyamızda xoş gördük sizi.

- Təşəkkür edirəm. Şad oldum. Yeri gəlmişkən əla redaksiyanız var.

- Leyla xanım, "İnsan" nədir?

- Bütün mövcud dəyərlər içərisində ən ali və mütləq dəyər – insan həyatıdır. Bəşər tarixində həyatın mahiyyəti “yaşamaq uğrunda mübarizə” (Ç.Darvin) və “protein cisimlərinin mövcudluq üsulu”ndan (F. Engels) tutmuş, “həyat impulsu”nun keyfiyyət dəyişikliklərinin kosmik prosesinə (A. Berqson ) qədər ən müxtəlif aspektlərdən araşdırılmışdır. Lakin həyatın mənalandırılmasının aksioloji aspekti onun mahiyyətinin araşdırılmasından daha çox, “Həyatın mənası nədir?”, “İnsan niyə yaşayır?” kimi suallara cavab axtarmasında özünü biruzə verir.

Həyat – insanın özünün qarşısında qoyduğu hər cür (real və utopik) məqsədlərin, məsələlərin, xəyalların gerçəkləşməsi üçün ən ümumi zəruri şəraitdir. Heyvandan fərqli olaraq, insan özünün ölümlülüyünü və həyatın sonsuz olmadığını dərk edir. Ona görə də o, mümkün olduqca ömrünü uzatmağa, əbədiyyətə qovuşmağa, özü haqqında xatirələr qoymağa, başqa sözlə desək, tarixdə iz buraxmağa can atır. Bu isə, yalnız o zaman mümkündür ki, insanın həyatı məna ilə dolu olsun. Beləliklə, bu mənanın axtarılması, aşkarlanması və aydınlaşdırılması insan ölməzliyinin ümdə şərtləri kimi çıxış edir.

- Həyatın mənası nədir? İnsan nə axtarır?

- Mütləq, ali dəyər kimi çıxış edən həyat, müxtəlif meyarlara malik ola bilər. Belə ki, həyatının mənasını axtarmaq hər bir fərd üçün ən təbii prosesdir və bu, insanın həyatının onun özü və başqaları üçün nə dərəcədə dəyərli olduğunu hiss etmək tələbatından irəli gəlir.

Həyatın mənası mütləq şəkildə müəyyənləşdirilə bilməz, çünki o qabaqcadan sifariş olunmur. Hər bir insan varlığının konkret mərhələsində həyatının mənasını özü formalaşdırır. “Həyatı mənalandıran dəyərlər”ə bizi bağlayan konkret meyarlar özlüyündə məna kəsb etsə də, bunların heç biri tamı əhatə etmir. Hətta ən qəliz dəyərlər toplusu belə ayrıca bir insanın həyatını mənalandıracaq gücə malik deyil. Ona görə də “həyatın mənası”na tərif verməyə cəhd etsək, qeyd edim ki, bu, ancaq mücərrəd formada mümkündür, onu belə ümumiləşdirmək olar: Həyatın mənası həyatın özündədir, əsl həyatı yaşaya bilməkdədir və istənilən şəraitdə, lazım gələrsə, şəraitin ziddinə gedərək, sözün əsl mənasında İNSAN olmağı və İNSAN qalmağı bacarmaqdadır.

Ölüm – canlı orqanizmlərin mövcudluğunun yekunlaşma anıdır. Ölümə cismani, fani həyatın sonu, əbədi – mənəvi həyatın başlanğıcı kimi baxmaq dinin ayrılmaz xəttidir. Ölüm problemi fəlsəfədə özü ilə yanaşı, həyatın mənası və məqsədi problemini doğurur. Bu məsələnin subyektiv və obyektiv tərəfləri var. Həyatın mənası məsələsinin subyektiv tərəfi insanın dünyagörüşünün quruluşundan asılı olaraq hər bir insan tərəfindən fərdi həll olunur.

Məsələnin obyektiv tərəfi budur ki, insan bioloji fərd kimi ölümlüdür. Bu mənada, o, nə maddi, nə də bioloji sistemlərdən fərqlənmir. Bütün varlıq formaları gec-tez öz mövcudluğunu bitirib heçliyə keçdiyi kimi, insan da öz həyatını ölüm prosesi ilə yekunlaşdırır. İnsan bütün digər canlılardan daha çox onunla fərqlənir ki, özünün bütün individual həyatı boyu o, mənsub olduğu insan nəslinin tarixi “məqsədlərinə” çata bilmir; bu mənada o, daimi reallaşmayan, adekvat varlıqdır.

İnsan heç vaxt situasiyadan razı qalmır və bu narazılıq yaradıcı fəaliyyətin, onun bilavasitə motivlərinə daxil olmayan, səbəblərini özündə əks etdirir. Ona görə də hər bir insanın vəzifəsi, başlıca məsələsi – özünün bütün bacarıqlarını hərtərəfli inkişaf etdirmək və imkan daxilində tarixə, cəmiyyətin tərəqqisinə, onun mədəniyyətinə öz şəxsi töhvəsini verməkdir. İstər cəmiyyətdə özünü reallaşdıran ayrılıqda götürülmüş bir şəxsiyyətin, istərsə də bütövlükdə cəmiyyətin və bəşəriyyətin həyatının mənası məhz bundadır.

İnsanın həyatı onun övladlarında, nəvələrində, gələcək nəsillərdə davam edir. İnsan müxtəlif predmetlər, əmək alətləri, elmi işlər yaradır, yeni ixtiralar edir. İnsanın mahiyyəti onun yaradıcılığında təzahür edir, bu yolla o, özünü təsdiqləyir və beləliklə, özünün sosiuma və fərdə nisbətən daha davamlı mövcudluğunu təmin edir.

Həyatın mənası, xoşbəxtlik haqqında məsələ, mahiyyəti etibarilə fəlsəfənin başlıca problemlərindəndir. Bu, onunla bağlıdır ki, həyatın mənası probleminə insanın istənilən fəaliyyəti və həyatının bütün oriyentasiyaları aid edilir. Həyatın mənası – hər cür inkişaf etmiş dünyagörüşü sisteminə xas olan nizamlayıcı, tənzimləyici anlayışdır. Bu anlayış həmin sistemə məxsus əxlaq normalarını və dəyərlərini izah edir, onların sərəncamındakı fəaliyyətin nəyin naminə zəruri olduğunu göstərərək, bu dəyərlərə bəraət qazandırır. Cəmiyyətimizdəki yazılmayan əxlaq qanunları, ailədaxili münasibətlər, subyektlərin dini mövqeləri, mental dəyərlər və s. də bu qəbildəndir.

- Həyatın mənası və məqsədi nədir?

- “Həyatın mənası” və “həyatın məqsədi” anlayışlarını bir-birindən ayırmaq lazımdır. İnsan ilk mərhələdə qarşısına məsələn, həkim, müəllim, alim, mühəndis və s. olacağını məqsəd qoyarkən, həyatın mənası haqqında sual hələ onu düşündürmür. Ən yaxşı halda bu sualın cavabı yalnız intuitiv, xalis emosional səpkidə duyulur. İnsan düşüncələrində daha da irəli getməyə başlayır: həkim, müəllim, alim, mühəndis və s. olmaq onun nəyinə lazımdır? Beləliklə, əgər məqsəd insanın nəyə cəhd etməsinə işarə edirsə, yəni hədəfi bəlli edirsə, həyatın mənası onun bu cəhdinin nəyin naminə edilməsini göstərir. Yəni, bizim həyatımız boyu – ağlımız kəsəndən ölənədək, törətdiyimiz əməllərimizin bir məntiqi varmı? Yox, əgər bu məntiq yoxdursa, onda istənilən şeyi yenidən və başqa cür qiymətləndirə bilərik.

- Fəlsəfədə insan və Allah anlayışı...

- Fəlsəfə tarixində həyatın mənası probleminə dair ənənəvi olaraq üç əsas nöqteyi-nəzəri fərqləndirmək olar. Birinci yanaşma üçün həyatın mənasının dini izahı xarakterikdir. Bu yanaşmaya görə həyatın mütləq mənası insanla Allah arasındakı bağlılıq və ünsiyyətdir. Allah insanı özünə bənzər yaradıb, hədis dili ilə desək, Allahın sifətləri insanın sifətləridir. Ona görə də insan özündə ilahi başlanğıcı kəşf etməlidir. Həyatın mənası da məhz bundadır. Başqa bir hədisdə deyildiyi kimi, “Özünü dərk edən Allahını dərk edər”.

Həyatın mənasına dair ikinci yanaşmanın əsasında həyata münasibətdə sekulyarizasiyanın irəli sürdüyü, elə həmin dini ideyanın daha kübar şərhi durur: İnsan xeyir və ədalət başlanğıcları üzərində dünyanı yenidən qurmaq iqtidarındadır. Bu, işıqlı gələcəyə doğru hərəkət, elə tərəqqinin özüdür. Tərəqqi məqsədi nəzərdə tutur, məqsəd isə insanın həyatına məna qatır. Amma bu yanaşma çərçivəsində məşhur bir yanlış məsəl yaranıb – əgər bəşəriyyət gələcəyə hesablanmış məqsədinə doğru mərhələli şəkildə hərəkət edirsə, o halda keçmiş və indiki zaman, bu vaxtadək yaşamış insan nəsilləri mənbə olur, daha yüksək mərhələni əldə etmək üçün vasitəyə çevrilir. Bu isə özlüyündə belə bir sual yaradır: “Bu məqsəd bu cür vasitələrə bəraət qazandırırmı? ”

Üçüncü yanaşma subyektiv yanaşmadır. Bu yanaşmaya görə, keçmişdən və gələcəkdən, xüsusilə də o biri dünyadan qaynaqlanan həyatın ümumiyyətlə mənası yoxdur. Həyatın mənası onun özündədir – yəni, həyatın nə vaxtsa müəyyənləşdirilmiş, birdəfəlik və həmişəlik mənası ümumiyyətlə yoxdur. Bu mənanı biz özümüz yaradırıq – şüurlu, yaxud kortəbii şəkildə, bilərəkdən, yaxud biixtiyar, axır ki, özümüz mənalandırırıq həyatımızı. Əslində bu yolla da öz insani mahiyyətimizi seçirik və yaradırıq.

“Həyatın mənası” anlayışında 2 əsas komponenti ayırırlar: individual (fərdi) və sosial. İndividual komponent insanın öz şəxsiyyəti üçün həyatın mənasını xarakterizə edir. Bu, insanın həyatı boyunca əldə etdiyi maddi və mənəvi inkişafının səviyyəsidir. Sosial komponent isə şəxsiyyətin həyatının cəmiyyətin inkişafı üçün əhəmiyyət daşıdığını bildirir. Bu, insanın nə dərəcədə sosial tamın çərçivəsi daxilində iştirak bacarığına malik olmasını və öz məqsədlərini cəmiyyətə uyğunlaşdıra bilib, bilməməsini göstərir. İndividual və sosial komponent bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və harmonik olaraq hər ikisinin də formalaşma və inkişaf etmə nöqtəsi insandır.

Həyatın mənası və ölüm problemi ölməzlik problemi ilə sıx əlaqəlidir. Mədəni ənənələrin təhlili ölməzlik haqqında təsəvvürlərin üç əsas tipini fərqləndirməyə imkan verir – elmi ölməzlik (cisimlərin fiziki ölməzliyi), dini ölməzlik (ruhun ölməzliyi), fəlsəfi ölməzlik ( mədəni yaddaşın qoruyub saxladığı mənəvi ölməzlik).

Ölməzliyin fəlsəfi anlamı dedikdə təkcə ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin əldə etdikləri fərdi nailiyyətləri başa düşülməməlidir, burada söhbət onların hər birinin ictimai işə, bəşər xəzinəsinə hansı töhfəni verə bilməsindən gedir. Bu cür ölməzliyin obyektiv kriteriyası şəxsiyyətin yaratdığı və əldə etdiyi sosial dəyərlər, cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri olan müxtəlif nemətlərdir.

Həyatın mənası ilə bağlı məsələnin qoyuluşu və həllinin zəruriliyi bəşərin mövcudluğunun sonluluğundan, yəni ölümlülükdən irəli gəlir. Ölüm də həyatın özü kimi insanın dünyada mövcudluğunun sərhədlərini formalaşdırır. Lakin ölümün həm də pozitiv mənası var, belə ki ölüm həyatı nizama salır, insanın özü və yaşadığı cəmiyyət qarşısında məsuliyyətinin müəyyən səviyyəsini formalaşdırır. Həyatın mənasını dərk etmək üçün onu itirmək, yəni ölmək lazımdır. Ta qədimlərdən dünya mədəniyyətində ölümlə bağlı iki əsas münasibət tipi formalaşıb: Hindistan və Misir. Hindistanda qədimdə olduğu kimi bu günümüzdə də ölmüş adamı tonqalda yandırıb, külünü küləklə sovurur və inanırlar ki, insandan təkrar doğulacaq ruhdan başqa heç bir iz qalmır.

- Qədim Misirdə həyat və ölüm anlayışı necə idi?

Qədim Misir sivilizasiyasının özünəməxsusluğu isə “Ölülər kultu”dur – balzamlaşdırma yolu ilə cəsədin bütövlüyünü qorumaq cəhdləri də məhz bundan irəli gəlir. Qədim Misirdə axirət dünyasına inam mühüm yer tuturdu.

Qədim misirlilər üçün bizim anladığımız formada həyat və ölüm problemi yox idi. Heç kim və heç nə ölmür. Hər şey dəyişir, hər şey transformasiya olunur. Doğuluş və ölüm – vahid həyatın iki tərəfidir. Ölüm son deyil – əksinə, yeni başlanğıcdır. Ölüm intibahdır, oyanışdır, yenidən dirçəlişdir, insanın Ölməz Ruhunun mövcudluğunun başqa dünyada davamıdır, onun Əbədiyyətdə səyahətidir. İnsan – Kainatın bir hissəsi, onun övladıdır. Qədim Misir mətnləri bunu iki əksliyin vəhdəti kimi təzahür etdirir. Fiziki cisim – bu, “Xat”dır, yerdəki həyatın maddi məkanında üzən balıqdır. Onun əksi isə ölməz ruh “Ba”dır – quşdur. Balıq və quş – cisim və ruh. İnsan doğulur, yer həyatında gəzib dolaşır və ölür ki, sonradan yeni həyatda dirilə bilsin. İnsan – Kainatın sonsuz ənginliklərində səyahət edə bilmək üçün birləşmiş balıq və quşdur.

Misirlilər ölümdən qorxmurdular. Onlar üçün ölüm maddi əzablardan qurtuluşu, “öz ulduzuna”, özünün “səma vətəninə” qayıdışı tərənnüm edən “Xoşbəxtlik Anı” idi. Onların ölmüş yaxınları üçün keçirdikləri hissləri bizim bir yaxınımızı uzaq səyahətə göndərərkən keçirdiyimiz hisslərlə müqayisə etmək olar. Qədim misirlilər ölmüş insanın o biri dünyada yenidən diriləcəyinə sadəcə ümid etmirdilər, eləcə inanmırdılar, bu, onlar üçün insanın yer həyatında (fani dünyada) mövcudluğu qədər danılmaz fakt idi. Ruhun ölümdən sonrakı səyahətinin necə keçəcəyi, davam edəcəyi isə insanın bu dünyadakı yaşam tərzindən asılı idi: Qəlbinin səsini dinləmişdimi? Ona uyğun hərəkət etmişdimi? Həqiqət və ədalət qanunlarına riayət etmişdimi? Bu qanunlar qanadlı Maat ilahəsi və onun simvolu olan dəvəquşu lələyi obrazında təcəssüm olunur. Maat – həqiqət və ədalətdir, xeyirdir, tədbirlilikdir, nizamdır, vəhdətdir və razılıqdır. O, birbaşa olaraq xaosu, nizamsızlığı, tənbəlliyi, laqeydliyi və şəri təcəssüm etdirən İsefet ilahəsinə qarşı durur. Dünyanın yaradılması haqqında miflərdə deyilir ki, Yaradıcı Tanrı (Ra, Atum, Amon) dünyanı Maat – Həqiqət qanunları ilə yaradıb. Ölümdən sonra Əbədiyyətdə həyatı qazanmaq üçün, ona layiq olmaq üçün Maat qanunlarına riayət edilməlidir.

Qədim misirlilər Ölümü gözəl ilahə Maat kimi təsəvvür edirdilər, o, insanları öz nəvazişli qanadlarına alır, bununla da fani dünyanın əzablarından xilas edir. Bu obraz Ölümün orta əsrlərdə yaradılmış, əlində dəryaz qara əbalı dəhşətli skelet kimi təsvir olunan obrazından çox uzaq və fərqli idi. Qədim misirlilər Ölümə - Maata hörmət və ehtiramla yanaşırdılar.

Qədim Misir filosoflarının əksər kəlamları Həqiqət qanunlarına əsaslanırdı. Qədim Misir müdrikliyi Maat qanunlarına riayət edirdi. Məsələn, həmin dini mətnlərdən birini ruscadan dilimizə tərcümə etmişəm.

Fikir verin, görün Ölüm – Maat necə tərənnüm olunurdu: 

Bu gün Ölüm qarşımda durur
Xəstəliyimin əlacı,
Həbsdən sonrakı azadlıq kimi.
Bu gün Ölüm qarşımda durur
Buxurun ətri kimi.
Sanki küləkli təmiz havada
Yelkənlərin altında oturmusan.
Bu gün Ölüm qarşımda durur
Nilufər çiçəyinin ətri kimi.
Sanki sərxoşluğun astanasındasan.
Bu gün Ölüm qarşımda durur
Yağışdan sonra səmada çaxan şimşək kimi,
Hərbi yürüşdən evə dönüş kimi.
Bu gün Ölüm qarşımda durur
Uzun illər həbsdə yatan birinin
Öz evini görmək həsrəti kimi.

Qədim misirlilər inanırdılar ki, Orada onları Əbədiyyət gözləyir. Əbədiyyətlə müqayisədə, ona nisbətdə fani dünyada yaşanmış illər – heçnədir. Onlar Əbədiyyət üçün yaşayırdılar, həyatın mənasını bu məqsədə qovuşmaqda görürdülər. Əbədiyyətə layiq görülmək üçün Maat qanunlarına riayət etmək – Həqiqətə sadiq qalmaq hər bir namuslu misirlinin borcu idi. Bu hal Misir xalqının ilk fəlsəfi təcrübəsi üçün xarakterik idi.

Həqiqət haqqında təlimin Əbədiyyyətin zəruri şərti olması təsadüfi deyildi. Fironların Misiri müdriklər ölkəsi idi. Ona görə də bu sirli ölkənin bütün tarixi boyunca Misirin Hökmdarları (kahinlər) öz fəaliyyətlərində kainat Harmoniyası qanunlarını rəhbər tutmuşdular.

“Maat” anlayışına İslam dinində də rast gəlinir. İslamda “Məad” anlayışı var. Vikipediyada Qurana istinadən Məad haqqında belə yazılıb:

“Məad – hər bir insanın dünyasını dəyişməsinə və Qiyamət günü dirildilərək Allah qarşısında hesab verməsinə iman gətirmək deməkdir. Üsuliddinin beşinci və sonuncu əsası «Məad»-dır. «Məad», ərəb sözü olub qayıdış mə'nasını daşıyır. Amma dini termin baxımından məadın mənasında belə deyilir: «Məad» axirət aləminə inanıb bu dünyadan sonra ayrı bir aləmin varlığına etiqad bəsləməkdən ibarətdir. Bu əqidəyə əsasən dünyadan getmiş hər bir insan Həzrəti İsrafil əleyhissalamın şeypurunun səslənməsi ilə oyanıb Allah qarşısında hazır olacaq və öz əməllərinin əvəzini görəcəkdir.

- Axirət varmı? Buna niyə inanırlar?

Axirət aləminə inanmaq təkcə müsəlmanlar arasında deyil, bütün ilahi dinlərdə əsas mövzulardan biri sayılır. Həqiqətdə Axirət aləminə inanmağın əsası hər bir insan varlığının ruh və cisimdən yaranmasından qaynaqlanır. İnsanın cismi öləndən sonra torpaqlar altında çürüyüb, aradan getsə də ruhu dəyişməz qalır.”

Diqqət edin, Qədim Misirin “Maat” anlayışı ilə İslamdakı “Məad” anlayışı arasındakı bənzərlik inkar oluna bilməz. Biz buna fəlsəfədə varislik prinsipi deyirik. Yəni elmi cəhətdən hər növbəti din özündən əvvəlkilərin törəməsidir, varisidir. Bu prinsip dini nöqteyi-nəzərdən də oxşar məzmun alır, belə ki, Allah təkdir, Yaradandır və bütün dinlərin kökündə tək olan Allaha inam durduğundan, onun elçiləri olan peyğəmbərlər bu dünya və Axirət haqqında eyni bilikləri bəşəriyyətə çatdıran vasitəçilərdir.

Bu, çox geniş mövzudur, hətta bir neçə tədqiqatı əhatə edəcək həcmə malikdir. Ümumiyyətlə, olum və ölüm, həyatın mənası mövzusu hər zaman tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu mövzunu aktual edən, onu fəlsəfənin və bəşər mədəniyyətinin mərkəzinə gətirən səbəb budur ki, bu problem insanın hissi- daxili aləmini, onun ruhundakı təlatümləri əhatə edən ən dərin şəxsi problemidir. Ona görə də “Fəlsəfə mənim nəyimə lazımdır?” sualını verənlərə hər zaman belə bir cavab var: "Əgər sən heç olmasa bircə dəfə niyə doğulduğun, varlığının səbəbi, ölüm, həyatının mənası haqqında düşünmüsənsə, demək ki, sən, artıq filosofluq etmisən. Fəlsəfə insana bu sualların cavablarını çözməkdə həm də elm və din arasında bir körpü, tərəddüd zəncirlərini birləşdirən bənd – halqa rolunu oynayır."

Səxavət Məmməd